Namn på gardvorden

Gard­vorden er oftast klædd i gamal norsk bonde­bunad. Her med klæd­nad frå Nord­møre ved byrj­ingi av 1800-talet.

Vettet som held til på gardane hev frå gamalt mange ulike namn på norsk, og det er ikkje fyrr i nyare tid at det norskdanske ordet nisse hev skove dei burt. Her hev eg ført upp ei lista yver dei gamle namni som folk hev kalla dei her i landet. Som oftast er desse sers gamle og høyrer til ein ubroten tradisjon frå norrøn tid, der det er anden åt rudkallen, han som rudde skogen og grov tufti, som gjeng att. Denne anden kunne verja garden um ein synte honom vyrdnad, og var soleis kalla gardvord eller tunvord, attåt andre namn. I gamal tru skulde ein ofra mat åt detta vettet i joli, ein tradisjon me enno held ved like ved å setja ut graut.

Gardvord

Som namnet segjer er detta det vettet som vardar garden. Ordet hev fleire tydingar, og kann òg vera ein som stødt er heime og ser til huset.

Gardvord (Garvoor), m.
  1) Gaardværge, om en Person som altid er hjemme eller opholder sig stadigt i samme Huus. Ork. og fl. G.N. gardvördr, Gaardvogter.
  2) en Gaardhund, Lænkehund. Hadeland, Hedemarken.
  3) Nisse, Vætte (Genius), som tænkes at opholde sig stadigt paa en Gaard. Sogn, Hard. og fl. Ellers kaldet Tunvord, Tunkall, Tuftekall, og flere. (I Folkesagn og i Spøg). Jf. Vord.
— 1873, Ivar Aasen, Norsk Ordbog

Nisse

Nisse kjem trulegt frå Nils, gjenom den svenske kjæleformi Nisse, og hev soleis sterkare band til Heilag-Nils (jf. Sinterklaas i Nederland og amerikanske Santa Claus) en hine nemningane. Nisse hev einast breidt seg på grunn av norskdansk.

Ordet stend korkje i Norsk Ordbog av Aasen eller i Grunnmanuskriptet frå 1935, men er m.a. nytta av Garborg.

Tufte (tomte), -kall, -gubbe, -kjerring og -folk

Desse er utbreidde namn på vetti som ser til garden.

Tufte, m. Vætte, Nisse, usynlig Nabo; i Fleertal om Ellefolk eller Underjordiske, som ogs. kaldes Tuftefolk. Nordl. Trondh. Hertil Tuftekall, m. Nisse (= Tunkall). Trondh. Gbr. Afvig. Tomte, el. Tomtegubbe, Østl., Tøltabonde, Vald. (Vang). Tuftekjerring f. Ellekone osv.
— 1873, Ivar Aasen, Norsk Ordbog

Joletufte hev òg vore nytta um jolenissen.

Tunkall

Tunkall tyder einast vettet på garden og er soleis ei høvande nemning, nett som tufte.

Tun-kall, m. Nisse, Vætte som tænkes at opholde sig i en Gaard. Nhl. Andre Steder Tunvord, Gardvord, Tuftekall. Jf. Tufte.
— 1873, Ivar Aasen, Norsk Ordbog

Tunvord

Som med gardvord kann detta ordet òg tyda ein som stødt er heime, og kann jamvel vera det same som tuntræl.

Tunvord, m. Nisse (= Tunkall); egentlig: Gaardens Skytsaand. Sfj. i Formen Tuunvoor. (Jf. Vord). Ellers om En som passer Gaarden eller er stadigt hjemme, omtr. som Tuntræl.
— 1873, Ivar Aasen, Norsk Ordbog

Til vette som koma i joli hava me elles jolesveinar (mangtal), men desse gjera skade og gjeva ikkje bornom gåvor. På Island hava dei slike jolesveinar i staden for joletufte, men tradisjonen deira hev i nyare tid teke til å likjast den amerikanske (jf. den ofselege amerikaniseringi etter krigen), med éin jólasveinn.

Eit anna ord er jolemann(en), men det er uvanlegt. På Færøyom nytta dei jólamaðurin attåt (jóla)nissan, men han hev ingi tilknyting til noko gamalt færøyskt vette.