Månadene hev frå gamal tid havt eigne namn på norsk, og nokre av desse hev yverlivt til nyare tid. I byrjingi var ein månad tidi millom tvo nymånar som skifte frå år til år, og denne tydingi hev enno størst vekt, men dei gamle månadsnamni kann òg avløysa namni på dei fastare romerske månadene.
Av dei månadsnamni som hev heldt seg til i dag hev me berre litt av vetteren og ut på våren, men etter det hev norsk berre latinske namn. Månaden mai vert stundom kalla blomemånad, og i form likjest det dei gamalnorske namni, men det er å rekna som eit nyare kallenamn og hev ikkje all den sogelege vekti.
Elles finn me spor etter gamle månadsnamn i ymse ord, t.d. gaukedag / gauksmessa ‘fyrste maidag’ og gaukrid ‘kulde i midten av mai’, jf. gaukmánaðr; og høyannvika knytt til månaden heyannir (flt. av høyonn).
Sotmånad eller sotmåne
Månen næst fyre jolemånad (månen som lyser på trettandedagen). Jf. sotsundag, fyrste sundagen fyre jol. I den gamalislendske kalenederen heitte månaden ýlir, trulegt skyldt ordet jol.
Siste månemånen fyre jol vart tidlegare i Glåmdalsbygdene på Austlandet kalla sotmåne. Sotmånen slutta i år 14. desember og den næste månen jol hadde måneny.
— 1966, Johan Byrkjeland, Gjenom året her vest[1]
Sotmånad kann òg vera namn på den romerske månaden desember.
Jolemånad eller jolemåne
Denne månaden er frå gamalt den månen som lyser på trettandedagen (6. januar), ubunde av hine joledagane, jamvel um jolemånen kjem utpå nyåret. I 2022 er jolemånaden frå andre dagen etter nyår, fram til næste nymåne 28 dagar seinare. 2022 fær sin næste jolemånad åtte dagar fyrr nyår, tvo dagar etter solhov. Av gamalnorsk jólamánaðr. Månaden heitte elles mörsugur ‘mòrsug’ på Island.
jole-måne m. nymåne som er i joli eller trast fyre joladagane (um månen som er uppe i joli ikkje rekk til trettandagen, vert næste nymåne jolemåne; etter dette vert då dei næste månane torre og gjø rekna) (Tel, Snm o.fl.), Å. Òg i formi "juula måne" (Shl), V. Jfr. gn. jólamánaðr, månaden frå midt i desember til midt i januar.
— 1935, grunnmanuskriptet til Norsk Ordbok
Jolemånad kann òg vera namn på den romerske månaden desember, men sidan månen kann vera heilt inni nyåret skulde det nog ha vore januar i staden.
Torre
Torre (ofte i bundi form: torren) er månaden som kjem etter jolemånad, og kom i 2022 på trettiande dagen etter nyår. I 2023 kom han på den 21. Av gamalnorsk þorri. Jf. Torre, ein jøtul frå norrøn gudelæra og son av Snjo.
Torre (o’), m. 1, Februar Maaned; eller egentlig: den “Maane” som følger næstefter Julemaanen og for det meste omfatter en stor Deel af Februar. Berg. Nordl. Tel. og fl. (G.N. þorri). Jf. Jolemaane og Gjø.
— 1873, Ivar Aasen, Norsk Ordbog
Torren kann òg vera namn på den romerske månaden februar, som han òg kom på nett same tid som i 2022 (1. - 28. februar).
Gjø eller go
Gjøi er månaden som kjem etter torren, og som med torre er denne ofte nemnd i bundi form. Han vert uttala gói i nokre målføre, og med bundi form góa i Sparbu. I nokre målføre er han hannkyn, gjøin og góin, og sidefall er sumstad góam (hannkyn eintal). Av gamalnorsk gǿ og gói, jf. færøysk gø.
H L giøaa, Ws, H, VTel1821 jøe, jhø, C, A; målf og go (Namd), goi (Jr; AlverDM 14), bf. sg. goa (Sparbu), lint m. bf. sg. gjøin (Krok.PL 14), goin (Krok.GF II,235), dat. goam (sm. st.); genus og m. (StordHøyl.; Krok.); personifisert Gjø, gjø, og Go (Vikna), Jo (Ndm), Jo Gjø (NFL19Helg 103); gno gói (gǿ), fær gø, sv. målf. gója, gya ‘februar’; av *g(i)ôn svarande til gr. kjion ‘snø’ (ett Sophus Bugge), T.
— 2002, Norsk Ordbok, bind 4[2]
Gjø kann òg vera namn på den romerske månaden mars.
Krikla eller kvina
Denne månaden kjem etter gjøi.
Krikla/kvina kann òg vera namn på den romerske månaden april.
[Gaukmånad]
Denne månaden kjem etter krikla/kvina, i tidi kring den romerske månaden mai, og er den fyrste sumarmånaden. Månadsnamnet hev ikkje yverlivt til nyare tid, men tilvisingi til gaukar i samband med mai finst i ymse ord, som gaukrid ‘kulde i midten av mai’ og gaukedag / gauksmessa ‘fyrste maidag’. Serlegt desse siste tvo hev trulegt tilknyting til gaukmånaden, for gauken gjel sjeldan so tidleg som fyrste mai, men kann koma i laupet av månaden som fylgjer. På gamalnorsk heitte månaden gaukmánuður eller harpa (Island).
1. mai var gauksmess. Mai vart kalla gaukmånaden. Då kom gauken att. Det var ymse truer om kva kant ein høyrde gauken ifrå fyrste gongen om våren: Var det i nord, varsla det daude i grannelaget, gol han i sud, vart det godt år, og høyrde ein gauken fyrst i vest, var det aller best - då fekk ein viljen sin.
— 1996, Olav Grimdalen, Mo bygdebok[3]
Ljuvt å vera deg då
i gaukemånad mai
når knuppan dine opnar seg
i vårens elskararmar.
— 1968, Trygve Bjørgo, Frø i vind[4]
Gaukmåne er elles nemnt som døme på ord med au i eit framlegg frå 1996 um ymse samnorskbrigde (der kalla «nynorsk riksmål», kann henda for å brjota bandi med den utdaterte målsetjingi frå tidlegare tiår).[5] Diverre er det utan nokor større utgreiding, og sjølve ordformi stend einast i detta verket, utav alle bøkene på Nasjonalbiblioteket.
Når me samanliknar dei gamalnorske månadene med dei seinre er det tydelegt for meg at mange fall ut utan god grunn. Når me hev månadene på rekkja og rad frå desember til april, kvifor miste me då gaukmånad, skjerpla, solmånad, høyanner, tvimånad, haustmånad og gòrmånad?
Kjeldone til dei gamalnorske månadsnamni på fastlandet er få, og dei typiske me høyrer um når folk talar um «vikingkalenderen» er i røyndi gamalislendske. Ein månad som skjerpla t.d. er eg mindre trygg på at me kann ha havt her i landet, men dei me hev klåre leivder etter kunde godt ha fenge ei uppattliving. Desse er gaukmånad og høyanner, men eg slit med å tru at haustmånad hev vore ukjent i norske bygder, og helder ikkje månaden etter, gòrmånad (som peikar på slåter). Andre, som t.d. tvimånad, ser eg færre grunnar for, når me ikkje hev einmånad (det som heiter krikla/kvina i Noreg).
Til samanlikning vil eg leggja ved månadene frå den gamalislendske kalenderen (med normalisert staving):