Lagt ut den 5te mai 2023. Sist umgjord den 15de november 2024.
Detta er ingen lang lesnad, og serlegt langt skal ein helder ikkje lesa fyrr denne saki synest tolleg klår og greidleg. Det er voni, i alle fall, og det er no ingen fyremùn i å draga ut eit emne som ein snarare, og lettare, fær med seg med ei stuttare tekst.
Fyr’ å gjera det greidare fyr’ urøynde lesarar er sjølve utgreidingi av stavnaden gjord med latinske teikn, men lenger nedre på sida ligg ei yversyn yver korleis dei latinske teikni verda yverførde til runer. Runestavingane stend med tjukk skrift og hev eit 1:1-tilhøve med dei røynlege runeteikni. Soleis er det trygt å gjera deim um til runer utan umgjerd, av di t.d. kuæðe (kvæde) gjev den sogeleg rettaste stavingi ᚴᚢᛅᚧᛂ, i staden fyre *ᚴᚡᛅᛑᛂ (sjå bolken um ‹v›) frå nn. ‹kvæde›.
Er det noko du kjenner teksti vantar kann du senda eit atterbod nedst på sida eller kontakta meg på onnor vis.
Runeskrifti hev i meir en tusund år vorde forma etter dei norderlendske måli, men hev ufortent gjenge i gløymeboki. Det er mykje synd i at me so sjeldan få sjå denne framifrå skrifti i moderne bruk, og at det ikkje finst nokor innarbeidd gjerd å skriva nynorsk med runer etter. Difyr’ hev eg her ymse hugskot til ein nynorsk runestavnad, som framhald av den seinste tradisjonen.
Den nynorske runestavnaden måtte ha vore etymologisk, heldst med minst mogeleg skilnad frå dei gamle runeskriftene. Med latinske teikn er den norske skrifti tyft på den danske, men utan nokor utbreidd dansk runeskrift hev nynorsk berre den gamalnorske å fylgja. Det er ingen fyremùn i å apa etter den latinske skrifti, og detta var helder ikkje tilfellet på gamalnorsk. Runeskrifti heldt seg godt fråskild frå den lånte skriftkulturen, trass i ymis inngjevnad (m.a. eit stort tilsig av nye stavar etter kristningi).
Utan det same grunnlaget som den latinske skrifti vår hev i andre mål gjev det meining å sjå meir ubunde på den nynorske målvoksteren, og korleis nynorsk stend i høve med gamalnorsk. Til dømes at det gamalnorske ð-ljodet kvarv i alle stodor millom og etter sjølvljod. Med eit so gjenomførd burtfall verkar ‹ð› godt som ein «stum» bokstav. Utan presset frå dansk, eller Gutenberg, til å skriva denne stumme bokstaven som ‹t› (huset) eller ‹d› (tid), lyt runeskrifti difyr’ ganga fyre den gamalnorske stavingi ð (skrive som ei stungi þ-run, nært den eldste runestavingi med rein þ). Soleis tið, uiðka, huseð og deð. I den gamalnorske latinske skrifti var [ð] og [d] rekna som allofonar, og både desse var soleis skrivne som ‹d›, men detta galdt ikkje i runeskrifti, der [ð] tidt vert skrive som þ (t.d. kuþ fyre guð / goð, ulikt takr fyre dagr). I nokre seinare runerit fekk denne staven eit stunge avbrigde fyr’ ð-ljodet.
Fyr’ /v/ måtte runeskrifti ha nytta tvo ulike stavar: v (ei stungi f-run) i inn- og utljod, altso inni eller i enden av ord, men ein vanleg u i framljod. Soleis ueva fyre veva, jf. gamalnorsk uefa [weβa]. v-runi er med andre ord berre nytta der nyare ‹v› tidlegare var stava som ‹f›. Beint etter medljod eller medljodsklyngjor i framljod måtte /v/ òg ha vore u, t.d. suevn og skueta/skuetta (skvetta).
Fyr’ å taka vare på samansetjingi fuþork fyrst i runerekkja måtte þ ha vore ein stav i den nynorske. Ljodverdet åt denne staven fall i hop med t /t/, og þ hadde soleis vorte reint ordsogelegt. Jf. ‹i› og ‹y› på islendsk der båe er samanfalne til /ɪ/. Ein kunne då ha valt millom å skriva tuss, eller det sers alderdomlege þuss. Uttala av fuþork hadde soleis vore /fuːtork/.
Sidan den typiske gamalnorske runeskrifti ikkje merkte lengd på korkje sjølvljodi eller medljodi gjev det mest meining å halda det slik, men skal ein fyrst merkja lengd er det ikkje merkelegare å skriva sjølvljodi tvifaldt en medljodi. Eit ord som lått kunne då ha vorde laatt (← gn. lat). No er ikkje den stavingi so ukjend fyre folk som hev lese gamle landsmålstekster, men tvifalde sjølvljod måtte då ha golde i alle ord. Det hadde med andre ord vore likt det finske skriftsystemet. So vert spursmålet, med eit ord som t.d. otta (← gn. ótta): Skulde det ha vore ootta (ᚮᚮᛐᛐᛆ) eller otta? Skilnaden millom /u/ (ó) og /o/ (ò) er tolleg stor, han mèd. Faktisk lika stor som millom å og a, etter sjølvljods-fjorhyrningi å døma. Å skriva med runer hadde same kva kravt noko tilvenjing, so det spelar ingi stor rolla korkje fyre lese- eller skrivedygdi um ein vel å ganga fyr’ ein meir grannsam sogeleg stavnad, andsynes noko meir likt den gjeldande latinske.
Runestavane uppstelde etter dei gamle «ættene» (ætt i tydingi mengd av åtte, sidan det var åtte runer i kórre ætt) frå den samgermanske runerekkja. Dei tvo nedste radene ero nyare tillagde eller tilmåta stavar.
| ᚠ | ᚢ | ᚦ | ᚮ | ᚱ | ᚴ | |
| f | u, v | t (þ) | o | r | k | |
| ᚼ | ᚿ | ᛁ | ᛆ | ᛌ | ||
| h | n | i, j | a | s | ||
| ᛐ | ᛒ | ᛘ | ᛚ | ᛦ | ||
| t | b | m | l | y | ||
| ᛂ | ᛅ | ᚯ | ᚵ | ᛑ | ᛕ | |
| e | æ | ø | g | d | p | |
| ᚧ | ᚡ | |||||
| ∅ (ð) | v | |||||
Torekall kom seg av skogen heim,
trøytte var han og mode;
tjuvann hev stoli burt hamaren hans,
han visste kje kven det gjorde.
Han la seg ned um joleftan
og sterkan svevnen fekk;
vakna ’kje fyrr um trettandagjen,
då folkje at kjyrkjunn gjekk.
Og det var Olav Åsteson,
som heve sovi so lengje.
Betre byrdi
du ber ’kje i bakken
enn mannavit mykje.
D’er betre enn gull
i framand gard;
vit er vesalmanns trøyst.
Um du hev tankar um hugskoti på denne sida kann du skriva deim her.